در اینکه آیا بهشت و جهنم فعلا وجود دارد یا نه؟!

میان دانشمندان اسلامی دو دیدگاه وجود دارد:

* گروهی معتقدند که بهشت و جهنم فعلا وجود ندارد، بلکه بعد از آن که نظام این عالم به هم خورد و جهان نظم تازه‏ای به خود گرفت، بهشت و جهنم پدید خواهد آمد.(1)

* بعضی معتقدند این دو هم اکنون وجود دارند
و آیات "اعدت للمتقین"
و
"هذه جهنم اللتی کنتم بها تکذبون"
و
"عندها جنه المأوی" و "جی‏ء بجهنم یومئذ"
بر آن دلالت دارد. احادیثی نیز وجود دارد که بهشت و جهنم مخلوق است.

گروه نخستین بر اساس آیات و روایات استدلال می‏کنند که قیامت روزی است که همه انسان‏ها از اولین تا آخرین در آن جا حضور می‏یابند. لذا قرآن آن روز را روز حشر یا روز جمع و یا روز تلاقی نامیده است، و آن روز زمانی بر پا می‏شود که همه نظام هستی واژگون شده باشد.
شهید مطهری می‏نویسد:
"قیامت کبری مقارن است با یک سلسله انقلاب‏ها و دگرگونی‏های کلی در همه موجودات زمینی و آسمانی که ما سراغ داریم؛ یعنی کوه‏ها، دریاها، ماه، خورشید، ستارگان، کهکشان‏ها و....به هنگام قیامت کبری در وضع موجود باقی نمی‏ماند.
به علاوه، در قیامت کبری اولین و آخرین جمع می‏شوند و لذا به آن یوم الحشر و یوم الجمع گفته‏اند؛ ولی ما می‏بینیم که هنوز نظام جهان برقرار است و شاید میلیون‏ها و بلکه میلیاردها سال دیگر نیز برقرار باشد و میلیاردها انسان دیگر نیز بعد از این بیایند".(2)

می‏گویند مسئله مواقف حساب‏رسی و پل صراط و بهشت و جهنم، واقعیاتی هستند که بعد از قیامت یا محشر مطرح می‏گردند و فرع بر آن هستند بنابر این نمی‌توان گفت بهشت و جهنم هم اکنون خلق شده‏اند.

اما اکثریت معتقدند که هم اکنون عالمی که ما از آن به "بهشت و جهنم" یاد می‌کنیم وجود دارد.
این دسته نیز برای اثبات ادعای خویش به برخی آیات و روایات تمسک می‌جویند؛ مانند حدیث معراج پیامبر و دیدن دوزخ و بهشت و انسان‌هایی که در آن‌ها قرار دارند.


بیان سه نکته:

1 - شاید منظور برخی آیات و روایات که دلالت بر وجود بهشت و جهنم دارند، بهشت و جهنم عالم برزخ باشد، نه بهشت و جهنمی که بعد از قیامت وعده داده شده است.

2 - سوال این جاست که اگر بهشت و جهنم آفریده شده باشد، آیا از جهت نعمت و نقمت، واجد تمام اوصاف و مزایای بهشت و دوزخ قیامت‌اند و همه انواع نعمت‏ها و عذاب‏ها با تمامی کیفیت‏ها و کمیت‏هایش در آن‌ها وجود درد، یا این که آن‌ها نیز به سوی تکامل به پیش می‏روند؟
پاسخ:
با توجه به این که نعمت‏های بهشت و نقمت‏های دوزخ، مجموعه اعمال خوب و بد مردم است، جنت و نار تجسم کارهای روا و ناروایی است که انسان‏ها در دنیا انجام داده‏اند. با در نظر گرفتن این مطلب که عمر دنیا هنوز تمام نشده و اعمال خوب و بد مردم پیوسته جریان دارد، باید گفت بهشت و دوزخ به حد نهایی نرسیده و هر روز بر کم و کیف ان دو افزوده می‏شود.
خوبان با اعمال صالح خود بر نعمت‏های بهشت می‏افزایند و بدان با کارهای زشت خویش عذاب دوزخ را تشدید می‏نمایند.
به بیان دیگر:
بهشت و دوزخ قیامت حاوی تمام کارهای خوب و بدی است که همه انسان‏ها در طول عمر دنیا انجام داده‏اند.(3)

صدر المتألهین نیز آفرینش بهشت و جهنم را امری نسبی می‏داند و کمیت و کیفیت آفرینش آن دو را به میزان کمیت انسان‏هایی می‏داند که از آغاز آفرینش پا به جهان گذاشته‏اند و با اعمال خوب یا بد از دنیا رفته‏اند.
او می‏گوید:
هر یک از نفوس پاک و سعادتمند در عالم آخرت مملکتی دارد بسیار وسیع و عالمی دارد بزرگ‌تر و گسترده‏تر از آن چه در آسمان‏ها و زمین است و این مملکت پهناور، خارج از ذات و وجود خود او نیست، بلکه تمام مملکتش، مملوک هایش، خدمتگذارانش، بستان و درختانش، حور و غلمانش، همه بر پا و قائم است و او خود حافظ و ایجاد کننده همه آن‌ها است، به اذن باری تعالی و با نیرو و قوه او".(4)

نتیجه:
با توجه به این که بهشت و دوزخ تجسم حقیقی اعمال خوب و بد انسان است نه یک امر قراردادی، نمی‏توان گفت بهشت و جهنم با تمامی کمیت‏ها و کیفیت‏هایش آفریده شده‌اند، بلکه به تعداد انسان‏هایی که از آغاز آفرینش پا به دنیا گذاشته و از آن رحلت کرده‏اند، توسعه داشته است.


3 - آیا قیامت و حساب رسی روی کره زمین خواهد بود؟
اگر بهشت و جهنم هم اکنون وجود دارد و جای آن نیز همین زمین است، پس چرا نمی‏بینیم؟
مفسران تفسیر نمونه دو گونه پاسخ داده‏اند:
الف) بهشت و دوزخ در باطن و درون این جهانند. ما آسمان و زمین را با چشم خود می‏بینیم، اما عوالمی را که درون این جهان قرار دارند، نمی‏بینیم. اگر دید و درک دیگری داشتیم، می‏توانستیم آن را ببینیم و آیه "کلا لو تعلمون علم الیقین" گواه این حقیقت است.

ب) عالم آخرت و بهشت و دوزخ، چیره بر این عالم است و این جهان درون آن قرار گرفته است، درست همانند جنینی که درون عالم دنیا است. اگر می‏بینیم قرآن می‏گوید:
وسعت بهشت به اندازه وسعت آسمان‏ها و زمین است، به خاطر آن است که انسان چیزی وسیع‏تر از آسمان و زمین نمی‏شناسد تا مقیاس سنجش قرار داده شود.(5)

بنا به مفاد آیه معراج(6) که محل ملاقات پیامبر اکرم(صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) را با جبرئیل در نوبت دوم بیان می‏کند:"جنة المأوی" یا بهشت در جوار "سدرة المنتهی" قرار دارد.
از ابن عباس مفسر بزرگ قرآن که دانسته‌های تفسیری خویش را از پیامبراکرم(صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) اخذ کرده، در مورد سدرة المنتهی سؤال شد، پاسخ داد: (7)
سدرة نقطه نهایی تکامل علمی کیهان‏شناسی است. پیش روی دانشمندان فلک شناس تا آن‌جا ادامه دارد و از آن جا به بعد کسی جز ذات اقدس الهی آگاهی ندارد".

اگر محل استقرار بهشت و جهنم زمین باشد، به گواهی آیات فراوان، آن زمین غیر از کره زمین فعلی است،
زیرا

اولاًّ:
پیش از بر پایی قیامت، نظام جهان از زمین گرفته تا آسمان‏ها، سیارات و ستارگان و کهکشان‏ها متلاشی می‏شوند و هم چون ذرات گرد و غبار در می‌آید.
ثانیاً:
بهشت آن قدر گسترده است که تصور آن برای انسان مقدور نیست. خداوند جهت آشنایی و نزدیک نمودن ذهن آدمی با اصل واقعیت می‏فرماید:
"پهنا و گستردگی بهشت به وسعت همه آسمان‏ها و زمین است".(8)

منظور از آسمان‏ها، همه کرات و سیارات و ستارگان و کهکشان‏های شناخته شده و ناشناخته است که برخی از آن‏ها میلیاردها سال نوری با زمین فاصله دارند و این همه گستردگی فقط مربوط به آسمان اول است، چون از آیات قیامت بر می‏آید که هیچ یک از این آسمان‏ها به دیگری راه ندارند و تنها در روز رستاخیز گشوده و مفتوح می‏گردند".(9)


در مورد جایگاه بهشت و جهنم چند دیدگاه وجود دارد:
1 - بهشت و جهنم اکنون موجودند، ولی نمی‏دانیم جایشان کجاست، چون در قرآن و حدیث جایگاه این دو به طور قطعی بیان نگردیده است و غیر از راه وَحْی، راهی برای پی بردن به جای بهشت و جهنم نداریم.(10)

2 - بالای آسمان‏ها و جهنم در طبقه هفتم زمین است. مرحوم علامه مجلسی می‏فرماید:
"این که بهشت و دوزخ آفریده شده‏اند، مورد قبول جمهور مسلمانان است، اما این که جایگاه آن‏ها کجا است، از روایات چنین استفاده می‏شود که بهشت بالای آسمان‏های هفتگانه و دوزخ در طبقه هفتم زمین است".(11)

3 - بهشت و جهنم دو جهان مستقل از جهان دنیا هستند و هر کدام برای خود احکام و قوانینی دارند. چون بهشت و دوزخ مستقل و جدا از آسمان و زمین‌اند، پرسش از جایگاه این دو غیر صحیح است.(12)
به دیگر سخن، بهشت و دوزخ از جهان دنیا نیستند تا سؤال شود در کجای دنیا قرار دارند. پس جایگاه آن‌ها نه در آسمان و نه در زمین دنیاست.

4 - بهشت و جهنم درون دنیا قرار دارند، ولی حجاب‏های عالم دنیا مانع از مشاهده آن‏ها می‏شود، اولیاءاللَّه می‏توانند آن‏ها را ببینند و پیامبر اسلام(صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) به هنگام معراج که از هیاهوی مردم جهان دور بود، با چشم ملکوتی خود توانست گوشه‏ای از بهشت را در جهان بالا و باطن این عالم مشاهده کند. حتی برای اولیای خدا ممکن است در جذبه‏های خاص معنوی روی زمین نیز گه گاه آن‏ها را ببینند. چنان که در کربلا هنگامی که اصحاب و یاران امام حسین(علیه السلام) اعلام وفاداری کامل به حضرت کردند و از ترک میدان کربلا و شکستن بیعت سرباز زدند، امام(علیه السلام) برای آن‏ها دعای خیر کرد و پرده‏ها را از جلوی چشمان آنان کنار زد و نعمت‏های بهشتی را که خداوند به آنان بخشیده بود، با چشم خویش دیدند و امام(علیه السلام) منازل و جایگاه شان را به آن‏ها معرفی فرمود.(13)

به عبارت دیگر:
بهشت و دوزخ، باطن اعمال خود ماست و هر عمل ما مانند دروغ و راست، ظلم و عدالت و... صورت ظاهری و باطنی دارد.
خداوند در قرآن به همین معنا اشاره کرده و از خوردن مال یتیم به ظلم و جفا، به خوردن آتش یاد کرده که باطن و تجسّم خوردن مال یتیم است:
"کسانی که اموال یتیمان را به ستم می‏خورند، جز این نیست که شکمشان را از آتش می‏انبارند و (در نتیجه) به آتش سوزان (جهنم) در خواهند آمد".(14) تمام عالم نیز صورت ظاهری و صورت باطنی دارد.
باطن این اعمال بر ما مکشوف نیست و در قیامت برای همه مکشوف می‏شود.

خداوند در سوره "ق" به این حقیقت اشاره کرده است:
"ای انسان!تو از این حقیقت غافل بودی و ما پرده‏ها را از چشمان تو کنار زدیم پس امروز (قیامت) چشمان تو هم‌چون آهن (تیز و بینا) شده است".(15)

اما باقی ماندن گناهکاران در جهنم که آیا همیشه در آن جا خواهند بود یا خیر؟
باید گفت که خداوند عده‏ای از گنه‌کاران را (که ایمان به خدا داشته و دچار معصیت شده‏اند)، بعد از مدّتی عذاب شدن (به اندازه گناهی که انجام داده‏اند)، آزاد کرده و به بهشت باز می‏گرداند.
هر که را که خداوند اراده کند از آتش (جهنم) نجات می‏دهد:
"و امّا کسانی که تیره بخت شده‏اند، در آتش فریاد و ناله‏ای دارند و تا آسمان‏ها و زمینِ (آخرت) برجاست، در آن ماندگارند، مگر آن‌چه پروردگارت بخواهد، زیرا پروردگار تو همان کند که خواهد".(16)

در آتش جهنم، کفّار و مشرکان و قاتلان و دشمنانِ انبیا(علیه السلام) و امامان(علیه السلام) جاودان هستند. خداوند در قرآن می‏فرماید:
"إنّ الّذین کفروا من أهل الکتاب والمشرکین فی نار جهنم خالدین فیها"؛ کسانی از اهل کتاب و مشرکان که کفر ورزیدند، در آتش جهنم جاودانه خواهند بود.(17)

پی نوشت‏ها:
1 - زین العابدین قربانی، به سوی جهان ابدی، ص 379.
2 - زندگی جاوید یا حیا اخروی، ص 21.
3 - محمد تقی فلسفی، معاد از نظر روح و جسم، ج 3، ص 255.
4 - اسفار ج 4، ص 142، به نقل از همان، ص 251.
5 - تفسیر نمونه، ج 3، ص 95.
6 - و لقد راه نزلة "اخری عند سدرة المنتهی، عندها جنّة المأوی سوره نجم، آیات 13 و 14 و 15.
7 - جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج 7، ص 572.
8 - آل عمران (3)، آیه 133.
9 - بی آزار شیرازی، گذشته و آینده جهان، چاپ و انتشارات بعثت
10 - جعفر سبحانی، منشور جاوید، ج 9، ص 372، به نقل از شرح مقاصد، تفتازانی، ج 2، ص 220.
11 - بحارالانوار، ج 8، ص 127، حدیث 28.
12 - جعفر سبحانی، منشور جاوید، ج 9، ص 373.
13 - ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 6، ص 341.
14 - نساء (4) آیه 22.
15 - ق (50)آیه 22.
16 - هود (11) آیات 106 و 107.
17 - البیّنه (98) آیه 6.

رهروان ولایت ـ یکی از بحث‌های مهم در رابطه با «بهشت و جهنم» در میان علمای دین، این است که آیا بهشت و جهنم هم‌اکنون خلق شده‌اند و موجودند، یا نه موجود نیستند و در روز قیامت خلق خواهند شد؟

نکته قابل توجه در پاسخ به این سوال، این است که توجه شود این مساله عقلی نیست که با براهین عقلی و تعقل و تمرکز بر روی آن، بتوان نظری قانع کننده ارائه کرد؛ بلکه نقلی بوده و باید به کلام معصومین(علیهم‌السلام) تکیه کرد و اگر آنان در این رابطه سخنی داشته باشند و به صورت صحیح به ما رسیده باشد، ما نیز به آن فتوا می‌دهیم و اگر نرسیده باشد، باید سکوت کرد و پاسخ داد نمی‌دانیم.

با مراجعه به کلام معصومین(علیهم‌السلام) خواهیم دید آن بزرگواران بر این نکته که بهشت و جهنم خلق شده‌اند تاکید داشته و بیان کرده‌اند هم‌اکنون نیز موجودند. ما برای رعایت اختصار به ذکر چند مورد از این روایات بسنده می‌کنیم:

1. «أبو صَلْت هَروى» می‌گوید: از امام رضا(علیه‌السلام) پرسیدم: «يَا بْنَ رَسُولِ اللَهِ، أَخْبِرْنِى عَن الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، أَ هُمَا الْيَوْمَ مَخْلُوقَتَانِ؟: أبو صَلْت هَروى می‌گويد: به حضرت رضا(عليه‌السلام) عرض‏ كردم: اى پسر رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از بهشت و دوزخ به من خبر بده، كه آيا آن‌ها امروز آفريده شده‌اند یا خیر؟
حضرت فرمودند: آرى خلق شده‌اند و رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) داخل در بهشت شد و آتش(جهنم) را ديد، در آن وقتى كه او را به سوى آسمان به معراج بردند.
من عرض كردم: جماعتی می‌گويند: آن‌ها امروز خلق نشده و موجود نیستند. حضرت فرمود: آنان از ما نيستند و ما از آنان نيستيم؛ كسی‌كه خلقت بهشت و جهنم را إنكار كند، پيغمبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ما را تكذيب كرده است و به هيچ‌وجه تحت ولايت ما قرار نخواهد داشت و در آتش دوزخ جاودانه خواهد بود.
رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: چون من‌را به معراج بردند، جبرئيل دست من‌را گرفت و داخل بهشت برد و از رطب بهشتى به من داد و من آن‌را خوردم و آن رطب در صلب من، تبديل به نطفه شد و چون به زمين بازگشتم، با خديجه مباشرت نموده و فاطمه(سلام‌الله‌علیها) به دنیا آمد؛ پس فاطمه حوريه‌اى است كه صورت انسانی پیدا کرده است و من هر وقت مشتاق بوییدن بوى بهشت می‌شوم، دخترم‏ فاطمه را می‌بویم».[1]

2. امام باقر(عليه‌السلام) فرمودند: «به خداوند(عزوجل) سوگند كه از وقتی‌كه بهشت را آفريده است، از ارواح مومنان خالى نمانده و جهنم‏ نيز از وقتی‌كه خداوند متعال آن‌را آفريده است، از ارواح گناه‌كاران خالى نمانده است».[2]

هم‌چنین ائمه اطهار(علیهم‌السلام) با کسانی‌که می‌گفتند بهشت و جهنم خلق نشده است، مبارزه کرده و نظر آنان را رد می‌کردند؛ به طور مثال نقل شده امیرالمومنین(علیه‌السلام) با برخی از آنان که معتقد بودند بهشت و جهنم هنوز خلق نشده است و روز قیامت خلق خواهند شد، صحبت کرده و در رد نظر آنان به این آیات استدلال کردند: «عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى‏* عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى‏ [نجم/15و14] نزد سدرة المنتهى، كه جنت الماوى در آن‌جا است».[3]

استدلال به این آیات هم به این شکل است که اگر هنوز بهشت و جهنم خلق نشده‌اند، چگونه ممکن است پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در آن داخل شده و به درخت موجود در آن نزدیک شود، پس یا این آیات دروغ است (نعوذ بالله) یا بهشت وجود داشته است و پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در آن داخل شده است.

بنابراین از مجموع آیات و روایات می‌توان نتیجه گرفت: بهشت و جهنم خلق شده و هم‌اکنون نیز موجودند و تنها در روز قیامت تعیین می‌شود که چه کسی داخل آن‌ها می‌شود.

---------------------------------------

پی‌نوشت:

[1]. التوجید، للصدوق، ص 117.
[2]. خصال، ج2، ص 358.
[3]. بحارالانوار، ج8، ص  176.

آیا در بهشت و جهنم هم تكامل وجود دارد؟